Với bề dày lịch sử gần 500 năm, các nghệ nhân chạm khắc tại địa chỉ đá mỹ nghệ Ninh Vân (Hoa Lư, Ninh Bình) đã, đang và sẽ để lại cho nhân chiếc những tuyệt tác đặc sắc bằng đá.
Tương truyền rằng, ông tổ nghề của làng nghề có tên là Hoàng Sùng, người từ làng Nhồi (Thanh Hóa) ra Ninh Vân sinh sống, lập nghiệp và truyền nghề lại cho con cháu.
ban sơ thợ sản xuất đá làm các sản phẩm đơn giản dùng cho mùa màng như cối giã, cối xay, con lăn trục lúa… Lâu dần, sản phẩm của các nghệ nhân phổ biến, phong phú, đương đại, tầm cỡ hơn.
Trước đây, các các bước trong nghề chế tác đá như khai thác, giao vận đá trong khoảng trên núi, xẻ đá, mài, đục… được làm hoàn toàn thủ công, nên nghề làm đá vất vả, số lượng sản phẩm làm ra có hạn. ngày nay, với sự tương trợ của máy móc nên đã cho năng suất cần lao nâng cao lên gấp phổ biến lần.
Hầu hết các gia đình trong làng đều theo nghề làm đá, sản phẩm làm ra tại đây được đưa tới mọi miền đất nước và cả nước ngoài. Với niềm tin nghề truyền thống của làng đã và đang góp phần giữ gìn những giá trị văn hóa tốt đẹp của dân tộc, những người con sinh ra tại làng nghề đều mong muốn được theo học nghề để làng nghề truyền thống trong khoảng xa xưa của tổ tiên truyền lại còn mãi tới mai sau.
tuyệt tác bằng đá được làm hoàn toàn bằng thủ công phương pháp đây hàng trăm năm có lúc thể đề cập tới Đình làng Xuân Vũ (Ninh Vân), căn nhà lao của ông Lương Văn Thiện và căn khám đường của nghệ nhân Đỗ Khắc Đức.
Ông Phạm Ngọc Sỹ, Chủ trong khoảng trông coi ngôi đình cho hay, Đình làng Xuân Vũ (Ninh Vân) được xây dựng vào khoảng năm 1730 thời vua Lê Cảnh Hưng. Trước kia, nguyên liệu làm đình cốt yếu là gỗ lim, xây bằng vôi vữa và gạch nung. Do thời tiết và chiến tranh tàn phá, ngôi đình làng cũ bị hư hỏng nên được phục dựng lại hoàn toàn bằng đá, nhưng vẫn giữ nguyên nét kiến trúc của ngôi đình cũ.
Đình có 12 cột cái (cao 4m) và 12 cột quân bằng đá được chạm khắc tinh xảo, kết nối với nhau rất chắc chắn và vững chãi. Tại các mối nối được ghép với nhau bằng các mộng và được che phủ bởi những họa tiết “rồng bay – phượng múa”, “long ly quy phượng”…
Các cột dòng được chạm khắc rồng, các cột con được chạm khắc cỏ cây hoa lá, chim muông, đặc trưng là 4 cây đại diện cho 4 mùa: Xuân – Hạ – Thu – Đông với Tùng – Trúc – Cúc – Mai.
Ngôi đình ko chỉ là nơi tổ chức các lễ hội lớn của làng mà còn là nơi tổ chức lễ giỗ cụ tổ làng nghề đá Hoàng Sùng diễn ra vào ngày 16/8 Âm lịch hàng năm.
Ngôi nhà đá của ông Lương Văn Xiển được làm trong khoảng năm 1934. Đã hơn 84 năm nhưng căn ngục thất vẫn lừng lững như một chứng nhân của thời gian. Ông Xiển từng là một trong những thợ chế tác đá giỏi có lúc tiếng trong làng. Ông được mời tham dự thiết kế ngôi nhà thờ đá Phát Diệm (Kim Sơn, Ninh Bình) nổi tiếng.
Sau lúc thiết kế xong nhà thờ đá Phát Diệm, ông Xiển mời những người thợ cùng làm về quê thiết kế căn nhà ở cho gia đình. Ông cùng tốp thợ đã thiết kế căn nhà làm hoàn toàn bằng đá kiến trúc nhà 3 gian hai chái đặc biệt của vùng Bắc Bộ xưa chỉ cần khoảng 2 năm.
Sau lúc ông Xiển qua đời, ngôi nhà được con cháu trong gia đình lần lượt cùng nhau sinh sống và giữ nguyên giá trị của nết nhà xưa. Hiện ngôi nhà đang do bà Đinh Thị Long là cháu dâu của ông Xiển ở và gìn giữ.
Ngôi nhà làm hoàn toàn bằng đá của ông Đỗ Khắc Đức được thiết kế vào năm 1954. Ông phải mất 4 năm mới hoàn thành được ngôi nhà của mình. cho đến nay vẫn hằn rõ những câu thơ trên cột đá: “Cảnh vật vui chung với núi sông. tới vạn nghìn năm vẫn cứ còn. Làm cho rạng vẻ nhà tế thế. Đem về truyền tử đến lưu tôn”.
một kỷ lục mới được thế hệ nghệ nhân trẻ thiết lập ấy là công trình cổng làng nghề đá mỹ nghệ Ninh Vân. dự án do doanh nghiệp TNHH nai lưng Bùi Minh thi công và thiết kế.
Với độ cao và rộng hàng chục mét, cổng làng Ninh Vân đã đứng đầu hàng danh sách các cổng làng được xây bằng đá, to và hấp dẫn nhất nước. Điều khác biệt ở đây là các cột được xây từ những tảng đá nguyên khối chồng lên. Các cột dựng đều có lúc những hoa văn rồng uốn lượn, tạo nên sự bay bổng kết hợp, làm giảm đi cảm giác nặng nề hà. con đường nét kẻ vẽ trên đá, nhìn thảnh thơi. nhưng không kém phần kỳ vĩ.
1 tuyệt bút thuộc cái linh thiêng được các nghệ nhân Ninh Vân thiết lập kỷ lục đấy là 500 vị La Hán đang được trưng bày tại chùa Bái Đính.
Nghệ nhân Phạm Viết Hoàn cho biết, đá để chạm 500 vị La Hán được lấy ở núi Thiện Dưỡng, mỗi khối đá nặng khoảng 5 – 6 tấn. Để hoàn thành được tuyệt tác này, các nghệ nhân đã phải mất khoảng 4 – 5 năm. Riêng việc thông minh loại 500 vị La Hán của các nhà điêu khắc đã ngót 1 năm mới xong. Để có lúc một tượng La Hán, 1 thợ chính và một thợ phụ phải làm trong 3 tháng mới hoàn chỉnh.
Các vị La Hán cao tới 2,5m (cả bệ), khác nhau về hình dạng, khuôn mặt, trong khoảng mắt, mũi, tai, mồm, gò má…, không tượng nào giống tượng nào chính là 500 tác phẩm nghệ thuật điêu khắc đá tài giỏi của người thợ đá Ninh Vân.
tuyệt tác 500 vị La Hán được trưng bày tại chùa Bái Đính đã xác lập kỷ lục về chùa có khi số tượng La Hán phổ quát nhất của Việt Nam và khu vực.
Các công trình nổi tiếng khác đã được người làng nghề Ninh Vân dốc lòng xây dựng bằng cả tâm huyết và lòng yêu nghề của mình như: Cụm tượng đài Bà mẹ Tổ quốc, ở TP Hồ Chí Minh; cụm tượng đài tuổi teen xung phong, chống Mỹ cứu nước, ở Quảng Trị; tượng Mẹ Suốt, tại Quảng Bình; tượng trần Hưng Đạo, ở Chí Linh (Hải Dương); đặc biệt là cụm tượng đài ở nghĩa trang Trường Sơn và tượng đài bác Hồ ở Nghệ An… đều đạt đến độ tinh xảo, độ to và được làm bằng đá lớn ghép liền mạch.
